Zaburzenia osobowości — czym są i kiedy warto udać się do specjalisty?

W pracy diagnostycznej i terapeutycznej, klinicyści stosunkowo często spotykają się z pacjentami z zaburzeniem osobowości. Termin ten brzmi nieco enigmatycznie i tajemniczo, bowiem zwykle mylony jest z innymi zaburzeniami w klasyfikacji ICD-11. W rzeczywistości zaburzenia charakteryzują się głęboko zakorzenionymi, trwałymi wzorcami myślenia, odczuwania i zachowania, które znacząco odbiegają od przyjętych w danej kulturze norm. Pacjenci często więc doświadczają trudności w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym, a także w relacjach interpersonalnych. To wtedy niezbędna okazuje się pomoc specjalisty. Zatem, czym są zaburzenia osobowości i jaką rolę w leczeniu pełni terapia?

Czym są zaburzenia osobowości?

Stworzenie sztywnej definicji zaburzeń osobowości jest wyjątkowo trudne – głównie ze względu na ich złożoność. Osobowość jest relatywnie stabilną (psychiczną i behawioralną) właściwością jednostki, wpływającą na to, jak ta patrzy na świat, jak odbiera relacje, jak radzi sobie w codziennych sytuacjach. Gdy dochodzi do jej zaburzeń — Pacjent zaczyna borykać się z szeregiem różnorodnych objawów, które wpływają na jego funkcjonowanie w życiu społecznym i zawodowym. Zaburzenia osobowości możemy więc w dużym uogólnieniu określić jako „trwałe wzorce niefunkcjonalnego postępowania”[1].

Zaburzenia osobowości z niemal równym rozpowszechnieniem dotykają zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Każde z nich diagnozowane jest jako odrębna jednostka kliniczna, ale często współtowarzyszą im inne zaburzenia psychiczne – np. zespoły urojeniowe, zaburzenia afektywne czy schizofrenia [2]. 

Zaburzenia osobowości — objawy

Trudno jest stworzyć sztywną listę wszystkich objawów zaburzeń osobowości. Przenikanie różnorodnych symptomów wynika z różnorodności tychże zaburzeń, co oczywiście stanowi za wyzwanie w diagnozie i podejmowanej terapii. Można więc uznać, że zaburzenia charakteryzują się negatywnym nastawieniem do świata i ogólnym wycofaniem, jednakże w celu dokładniejszego zrozumienia pojawiających się objawów lepiej prześledzić pełną klasyfikację. Niegdyś, w ICD-10 znaleźć można było 10. zaburzeń. W nowej klasyfikacji ICD-11 listę skrócono do trzech grup. Okazało się bowiem, że dotychczasowy podział, który oparty był o typologię zaburzeń, był niewystarczający. Przenikające się typy utrudniały diagnozę, dlatego też nowe podejście jest zgodne z dymensjonalnym modelem w DSM-V. Obecnie nie skupiamy się na typach zaburzeń, ale zwracamy większą uwagę na ich głębokość (lekkie, umiarkowane lub głębokie zaburzenia osobowości). 

Zaburzenia osobowości wg. ICD-11: lekkie, umiarkowane, ciężkie 

Wspomniany podział na zaburzenia lekkie, umiarkowane i ciężkie ma skupić się na funkcjonowaniu Pacjentów, którzy odpowiednio: 

  • dobrze radzą sobie w codziennym życiu i w budowaniu relacji (lekkie), 
  • doświadczają trudności (umiarkowane), 
  • nie radzą sobie w codziennym życiu i wykazują się działaniami autodestrukcyjnymi (ciężkie). 

W ocenie ciężkości zaburzeń oczywiście niezbędna jest praca specjalisty – psychologa i psychiatry – który ocenia stopień na podstawie dostępnych metod badawczych, obserwacji i ewentualnych testów diagnostycznych. W procesie tym bierze się pod uwagę: jak (i które) nieadaptacyjne wzorce wpływają na różne aspekty życia; jak nasilone są poszczególne objawy (np. lęk); czy zaburzenia wpływają na agresywne zachowania itd. 

Rodzaje zaburzeń osobowości 

We wspomnianym już ICD-11 stworzono ogólny podział, w którym wyodrębniono trzy grupy osobowości (m.in. ze względu na rodzaj objawów). 

Grupa A – wyróżniająca się brakiem relacji i ekscentrycznością

W grupie tej pojawia się:

  • Osobowość paranoiczna – Pacjent ma silne poczucie krzywdy i wykorzystywania, pomimo braku realnych dowodów. Wątpi w lojalność przyjaciół, odczytuje różne zachowania jako zniewagę i jednocześnie chowa urazę. Trudno mu wybaczyć, łatwo się złości, często atakuje innych, ponieważ odbiera działa innych, jako szkodliwe. 
  • Osobowość schizoidalna – Pacjent z dużą potrzebą indywidualności, wykazujący się zrachowaniami aspołecznymi. Rzadko kiedy wchodzi w bliskie relacje i związki – zamiast tego zdecydowanie bardziej woli spędzać czas samotnie, oddając się swojemu hobby. Zdarza się, że Pacjenci z tym zaburzeniem są oschli, uchodzą za niemiłych – zwłaszcza jeśli ktoś przeszkadza im w codziennych, rutynowych czynnościach. Często towarzyszą im abstrakcyjne przekonania i duża podejrzliwość. 

Grupa B – silne emocje, burzliwe relacje, niska odporność – borderline objawy

W tej grupie wymienia się:

  • Osobowość antyspołeczna – Pacjent ma duże problemy z dostosowaniem się do norm. Łamiąc je, nie odczuwa wyrzutów sumienia. Zwykle oszukuje innych, aby osiągnąć to, czego pragnie – wyznaje zasadę „po trupach do celu”. Zdarza się, że reaguje impulsywnie, nie umie kontrolować silnych emocji, łatwo popada w irytację i frustrację. Gdy jest agresywny – nie zwraca uwagi na ryzyko.
  • Osobowość narcystyczna – Pacjent z dużą koncentracją na sobie, kładący nacisk na sławę i pokaźny majątek. Wyolbrzymia swoje dokonania, ma trudności z odczytywaniem emocji innych, brakuje mu empatii. Chętnie wykorzystuje innych do osiągnięcia własnych celów. Bywa zazdrosny, łatwo go zranić i pomimo uchodzenia za osobę pewną siebie – jest bardzo kruchy. 
  • Osobowość histrioniczna – Pacjent z dużą potrzebą bycia w centrum uwagi. W tym celu często prowokuje swoim zachowaniem – np. mówi w sposób głośny, dramatyczny i emocjonalny. Ma duże problemy z argumentacją swoich zdań, łatwo poddaje się wpływom. Wykazuje się dużą zmiennością emocjonalną. 
  • Borderline (z pogranicza) – Pacjent, który łatwo przechodzi ze skrajności w skrajność. W krótkim czasie może odczuwać zarówno silnie pozytywne, jak i negatywne emocje, balansując między rozpaczą a wybuchem euforii. 

Grupa C – nieśmiałość i niska pewność siebie

W tej grupie wymienia się:

  • Osobowość zależna – Pacjent jest wyjątkowo niesamodzielny, ma trudność z wyrażeniem siebie, kreowaniem własnego zdania. Potrzebuje wsparcia, opieki i pomocy, pomimo sprawności. Posiada silną potrzebę obecności innych, wierząc, że bez nich sobie nie poradzi.
  • Osobowość unikająca – Pacjent z dużym lękiem, unikający kontaktów społecznych, bojący się krytyki i odrzucenia. Zwykle wykazuje się niską samooceną, a unikanie kontaktów z innymi ma chronić go przed negatywnymi doświadczeniami, krytyką i brakiem aprobaty. 
  • Osobowość anankastyczna – Pacjent bardzo sztywno trzyma się reguł, nie wykazuje elastyczności, ma silną potrzebę kontroli. Cechuje go wysoki perfekcjonizm i silny lęk przed zmianami, dlatego też niechętnie podejmuje relacje i świadomie rezygnuje z kontaktów towarzyskich. 

Rola terapii

W przypadku zaburzeń osobowości podjęcie terapii pod okiem wykwalifikowanego specjalisty jest niezmiernie istotne i często stanowi za klucz do poprawy jakości życia. Wykwalifikowany terapeuta dostarcza nie tylko profesjonalnego wsparcia i zrozumienia, ale również pomaga pacjentowi odnaleźć się w swojej rzeczywistości, identyfikując i modyfikując nieadaptacyjne wzorce zachowań. Dzięki terapii, osoby cierpiące na zaburzenia osobowości mają szansę na rozwój nowych, zdrowszych mechanizmów, co przyczynia się do budowania bardziej stabilnego i satysfakcjonującego życia.

Bibliografia

[1] M.E.P. Seligman i in., Zysk i S-ka, Psychopatologia Poznań  2003

[2] Cierpiałkowska, L., & Soroko, E. (2017). Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej.